CÔ ĐỆ NHẤT THƯỢNG THIÊN

Cô Đệ Nhất Thượng Thiên (Thiên Phủ) – Màu sắc đại diện: màu đỏ.

Danh hiệu: Thiên Cung Công Chúa; Nguồn gốc: Con của vua Long Vương Thuỷ Tề; Hầu cận: Mẫu Đệ Nhất Thiên Tiên (hoặc) Chầu Đệ Nhất Thượng Thiên; Phủ/ nơi cai quản: Thiên Phủ; Lĩnh vực chính: Chấm đồng và tiến cử thanh đồng về Mẫu Sòng Sơn, Kêu thay lạy đỡ cho những người có việc cần tấu lên chư Thánh; Trang phục/Màu sắc: Đỏ

“Hương đưa nhang xạ ngát lừng
Thỉnh mời Cô Đệ Nhất Thượng Thiên ngự về
Khi chơi dạo cảnh Đền Rồng
Lúc về Phủ Bóng, Công Đồng, Tiên Hương”

Thần tích Cô Đệ Nhất Thượng Thiên

Theo dân gian kể lại Cô Đệ Nhất Thượng Thiên hay còn gọi là Cô Cả Đệ Nhất. Cô cũng vốn là con Vua Cha Thủy Tề dưới Thoải Cung, được phong là Thiên Cung Công Chúa trên Thiên Đình.

Sự tích về Cô có từ thời Hùng Vương, đây cũng là thần tích đầu tiên về việc Cô giáng xuống hạ giới. Theo đó, khi các vua Hùng dựng nước và giữ nước, Cô được vua cha Thủy Tề cho hạ phàm. Cô có công lớn trong việc giúp nhà nước Văn Lang thống nhất các bộ tộc trong nước. Đến thời Trần, Cô cũng được biết đến là vị tiên cô theo đức Thánh Cả giết giặc phương Bắc.

Sự tích về Cô sau đó tiếp tục được kể dưới thời nhà Lê sơ. Khi Lê Lợi dựng cờ khởi nghĩa ở đất Lam Sơn – Thanh Hóa, Cô lại lần nữa giáng trần, góp công lớn giúp vua Lê Lợi diệt giặc Minh, lập ra nhà Lê.

Có nơi cho rằng Cô Đệ Nhất Thượng Thiên là thánh cô hầu cận kề bên Thánh Mẫu Liễu Hạnh. Lại có nơi cho rằng Cô kề cận, tay biên tay chép bên Chầu Đệ Nhất Thượng Thiên. Cô hầu cận Mẫu, thường báo cáo mọi việc trần thế lên Mẫu. Nên khi tấu khấn Mẫu, người ta thường có lời tấu lên Cô, để Cô kêu thay lạy đỡ trước cửa Mẫu tôn kính. Cô giá ngự trong cung tòa, cận bên Mẫu, cho nên khi đến các đền phủ người ta thường có lời tấu để Cô kêu thay lạy đỡ trước cửa Vua Mẫu Đình Thần Tứ Phủ.

Khi thanh nhàn Cô cưỡi gió cưỡi mây rong chơi khắp chốn, từ Hà Nội, Hải Phòng, Bắc Ninh, Nghệ An, Thanh Hóa cho đến tận Quảng Bình, Quảng Trị, Bình Định, Gia Định,… Cô là tiên cô thần thông lục trí, Cô chấm đồng người nết na thảo hiền rồi đem về tiến Mẫu trong Đền Sòng Sơn.

Đền thờ Cô Đệ Nhất Thượng Thiên

Do Cô đứng hàng thứ nhất trong Tứ Phủ Thánh Cô, nên hầu hết các đền thờ Mẫu đều có thờ tượng Cô bởi Cô là vị thánh cô hầu cận thân cận nhất bên cạnh Mẫu. Trong những đền này, cung thờ Cô thường được đặt ngay sát bên cung chính thờ Mẫu.

Cũng có nhiều ý kiến cho rằng đền chính thờ Cô Đệ Nhất Thượng Thiên là đền Dùm Tuyên Quang. Tuy nhiên thực tế đền này thờ Cô Đệ Nhất theo hầu Mẫu Thượng Ngàn chứ không phải là đền thờ Cô Đệ Nhất Thượng Thiên. Ý kiến khác cho rằng đền thờ Cô tại Vân Đình (Ứng Hòa, Hà Nội). Tuy nhiên, nếu tìm hiểu kỹ, sẽ nhận thấy rằng Cô Đệ Nhất được thờ tại đền này không phải là thánh cô thuộc hàng Tứ Phủ Thánh Cô, hay nói cách khác, đó là một Cô Đệ Nhất khác không thuộc Đạo Mẫu.

Trong thực tế, đền chính thờ Cô Đệ Nhất Thượng Thiên được nhiều người công nhận nhất nằm ở Nghệ An, cách đền Ông Hoàng Mười 50km. Từ Hà Nội, có thể di chuyển đến đây bằng đường bộ thông qua Quốc Lộ 1A hoặc bằng đường hàng không tuyến Nội Bài – Vinh.

Hầu giá Cô Đệ Nhất Thượng Thiên

Cô Đệ Nhất Thượng Thiên thần thông lục trí, Cô chấm đồng những người nết na thảo hiền về Mẫu trong Đền Sòng Sơn. Cô Nhất khá ít khi ngự đồng, chỉ những người sát căn Cô mới hay hầu Cô; hoặc trong các dịp khai đàn mở phủ, Cô Nhất về chứng đồng tân lính mới. Khi ngự về Cô Nhất mặc áo màu đỏ (áo gấm hoặc áo lụa thêu phượng), đầu đội khăn đóng (khăn vành dây), thắt khăn và vỉ lét đỏ. Cô làm lễ khai cuông rồi múa quạt. Cô Nhất thường được thờ vào ban Tứ Phủ Thánh Cô ở trong các bản đền. Cũng có một số người nói rằng có đền Cô là Đền Cô Nhất ở trong đất Nghệ An giáp Thanh Hóa với món đặc sản bánh ngào.

Khi thỉnh Cô, văn thường hát:

“Hương đưa nhang xạ ngát lừng

Thỉnh mời Cô Nhất về chơi trong Nam thành

Hải Phòng, Hà Nội, Bắc Ninh

Nội thành ngoại thị một mình rong chơi

Chơi thôi Cô lại tái hồi

Nghệ An, Thanh Hóa là nơi đi về
[…] Thượng đồng má phấn lưng ong
Cô Nhất chấm đồng tiến Mẫu Sòng Sơn
Phép Cô lục trí ai hơn
Quyền Cô cai quản giang sơn thủy tề”

Hay khi cô về múa quạt văn cũng hát rằng:

“Quạt thần ba sáu nan dương
Cô cầm đến quạt lại thương thanh đồng
[…] Quạt cho gió lộng giang hà
Quạt cho nam nữ trẻ già bình an”

Có nơi còn thỉnh Cô về, thêm một nghi lễ là se duyên. Cô ngự về làm lễ khai quang và múa quạt, trong trang phục áo màu đỏ, thêu phượng, đầu quấn khăn đóng (khăn vành dây), thắt khăn và vỉ lét đỏ.

Bản văn Cô Đệ Nhất Thượng Thiên

Hương đưa nhang xạ ngát lừng
Thỉnh mời Cô Nhất về chơi Nam thành
Hải Phòng, Hà Nội, Bắc Ninh
Nội thành ngoại phố một mình rong chơi
Chơi thôi Cô lại tái hồi
Nghệ An, Hà Tĩnh là nơi đi về
Có phen chơi sông Bồ Đề

Lên Chùa Hương Tích ra về thành Nam
Vân Hương Thiên Bản là làng
Nhận đồng chấm lính trần gian khắp miền
Quảng Bình Quảng Trị Thừa Thiên
Quảng Nam Quảng Ngãi Phú Yên Khánh Hòa

Bình Định Gia Định bao xa
Khi chơi Ba Dội lúc ra Chiêm Thành
Dạo chơi các tỉnh nức danh
Trở về tới đất tỉnh Thanh ngự đồng
Nhận đồng má phấn lưng ong
Cô Nhất chấm đồng tiến Mẫu Sòng Sơn

Phép Cô lục trí ai hơn
Quyền Cô cai quản giang sơn thủy tề
Khăn đào thắm đỏ phủ che
Khi chơi Phong Mục, Đồi Chè, Ba Bông
Khi chơi dạo cảnh Đền Rồng

Lúc về Phủ Bóng, Công Đồng, Tiên Hương
Kinh đô cảnh đẹp lạ nhường
Cô đà dạo khắp bốn phương xa gần
Tiên Cô xuất thánh nhập thần
Thay quyền Vương Mẫu cầm cân cõi phàm
Thỉnh Cô trắc giáng đàn tràng
Khuông phù đệ tử an khang thọ trường!